هنوز قلعه دیزین در فهرست بناهای میراث ملی ثبت نشده است

دهکده دیزبن برسرراه لاهیجان به لنگرود میان لیالستان ودیوشل واقع شده است.برکوهی که درپشت این آبادی است غاربزرگی بوده که روزی پناهگاه راهزنان بودوباپناه بردن بدان درامنیت بودندوبدون پروابه غارت اموال مردم ادامه می دادند.چنین مشهوراست که روزی تاجری لاهیجانی درصندوقچه جواهرات عوض جواهرمارهای سمی گذاشت.دزدان صندوقچه را زدند و به پناهگاه خودبردند و چون درصندوقچه راگشودند با نیش مارها مواجه شدند و به هلاکت رسیدند.وخلایق را از آزار راهزنان خلاص کرد.وشایدقبل ازساخته شدن این آبادی،دزدان آنجا مشغول راهزنی بوده اند.وطبق اظهارگملین روسهادرسال ۴۸-۱۱۳۸ه.ق.هنگام اشغال گیلان خواستندتاغار را به هوای گنجینه ای که دران هست منهدم سازند.وبدین جهت که آنجامحل دزدان بود آنجا را دیزبن یا دزدبن می گفتند.ولی برخی را اعتقادبرآن است که دیز در لغت به معنای دز و دژ است که درحقیقت دژبان بوده است چون این جا محل اقامت محافظ شاهان لاهیجان بوده است.بامراجعه به تاریخ معلوم می شود گورسالوک مرداویج ازسرداران بنام شاهان کیایی لاهیجان که از رزم آزمودگان دیلم بوددراین قریه قراردارد.میرظهیرالدین مرعشی درکتاب تاریخ گیلان ودیلمستان می نویسد:سالوک مرداویج یکی ازطرفداران واطرافیان سیدعلی کیابوداما بعدا با او دشمنی ورزید وعلیه او قیام کرد بعدها امیرعلماءالدین فومنی اورابه یاری سیدحسن کیاکه باسیدهادی کیامخالفت داشت فرستاد.چون به کوتمک ملاط دولشکربهم رسیدندمحاربه قائم گشت وشکست برسیدحسن کیاافتادوبه انهزام تمام بازگشتندوبگریختند.اسوران درعقب ایشان می تاختند واسواری می کردند وهرکه رامی یافتند ازاسب انداخته دستگیر می کردند وبعضی رابه قتل آوردند.فرزندسید هادی کیا به نام سیدابراهیم کیابامسعودمحمدنام اسواری،درقریه دزدبن به سالوک مرداویج رسیدند وازاسب انداخته وبه قتل آوردند.وبدان موضع که کشته شد،اکنون مشهورشد،دفن شد که همانجا بربالای اوتوده سنگ ریخته اند و درخت شمشادی درمیان آن سنگها درآمده است.وآن محلی که سالوک کشته ودفن شددرزمان میرظهیرالدین مرعشی به کیشه سنگ مشهوربود.درسال۸۳۳ه.ق. بازاری دردزدبن برپاشدودرسال۹۱۲ه.ق شخصی به نام سدیدکه نیابت سلطنت خان احمدخان راداشت وبه ساختن قلعه مستحکمی درآنجادست زدتابتوان علیه خان احمدخان قیام کندوبااودشمنی ورزدپس ازساختن قلعه کوتوالی آن رابه یونس غلام خودداد.این قلعه درزمان ظهیرالدین مرعشی معمور و آبادبوده است.میرظهیرالدین مرعشی کتاب تاریخ گیلان ودیلمستان خودرادرسال۸۸۰ه.ق. شروع به نگارش نمودوی درشرح وقایع زمان ناصرکیا درحدودسالهای۸۴۵و۸۴۶ه.ق. می نویسد:چون ناصرکیاازجمعی آن حکایت رااستماع نمود برفور خلادبران رانکوه رابفرمود تامجموع جبه و جوشن بپوشیدند وسیدمحمدرا(که درزندان ناصرکیابود)سوارساخته بدیشان بسپردوگفت به قلعه دزدبن لاهیجان بریدوبه کوتوال قلعه بسپارید.تاچندی قبل ازبنای کوتوال قلعه؛قسمتی ازدیواروآب انبارآن که دربالاترین نقطه قلعه بناشده بود؛آثاری برجای مانده بود ولی چون سنگهای کوهی که قلعه دزدبن برآن بناءشده بودسنگهای ساختمانی است،بنابراین مدتی است که آن رابه فروش می رسانندوامروزه دیگرنشانی ازآن قلعه برجای نیست ودیری نخواهد پاییدکه ازکوه نیزنشانی نخواهد ماند.متاسفانه حفاری‌های باستان‌شناختی در قدیمی‌ترین قلعه شرق گیلان «دیزبن» انجام نشده است در حالی که بر اساس تاریخچه این منطقه،‌ انجام مطالعات باستان‌شناختی در آن ضروری به نظر می‌آید.از این اثر باستانی  كه قدیمی‌ترین قلعه حوزه شرق گیلان است، در حال حاضر تنها پی بنا و آب‌انبار باقی مانده است ولی به استناد قدیمی‌ترین كتاب‌های تاریخی گیلان، پیش از دوره صفویه و در زمان سلطنت كیاییان در حوزه شرق گیلان (بیه پیش) این قلعه به‌عنوان زندان مورد استفاده قرار می‌گرفت.