معماری ایلخانی زینتبخش مسجد جامع نطنز

ارتفاع مناره ۳۷٫۲۰ متر و دارای ۱۱۸ پله‌ی مارپیچی است . در واقع این مسجد مجموعه‌ای متشکل از یک خانقاه، مقبره شیخ عبدالصمد و یک مناره ۳۷ متری. بنای مسجد جامع یا جمعه به شماره ۱۸۸ در تاریخ ۱۸ تیر ۱۳۱۱ شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد زیبا و تاریخی نطنز، از آثار ارزشمند دوره اسلامی است که از بخش‌های مختلفی چون مسجد، آرامگاه و خانقاه تشکیل شده و کتیبه‌های بسیاری دارد که نام بانیان مرمت، اساتید و معماران بخش‌های گوناگون در آنها ذکر شده است. در میانه حیاط نیز، پله‌هایی دیده می‌شود که به قنات راه دارد.این مسجد، 4 ایوان و صحنی مربع شکل دارد و با مصالحی مثل آجر و گچ ساخته شده است. کتیبه‌هایی از آیات قرآنی و کاشی‌کاریِ خاص این مسجد نیز، بسیار دیدنی است.در ضلع شرقی گنبدخانه، قدیمی‌ترین کتیبه بنا به تاریخ 389 هجری قمری و بر سردر مسجد، تاریخ 704 هجری قمری ثبت شده است. طبق کتیبه‌های موجود، بنیانگذار مسجد و خانقاه، فردی به نام خلیفه بن حسین بن علی ماستری و مباشر احداث این ابنیه، شمس‌الدین محمد بن علی نطنزی بوده است.در انتهای یکی از دهلیزهای مسجد نیز، آرامگاه شیخ عبدالصمد نطنزی قرار گرفته که از عرفای نامدار قرن هفتم هجری است؛ در مورد اینکه بقعه شیخ عبدالصمد زودتر احداث شده یا بنای مسجد، اختلاف نظر وجود دارد. در گذشته، این بقعه تزئینات کاشی‌کاری داشته که متأسفانه به سرقت رفته است. همچنین، به عقیده دونالد ویلبر، بر دیوار جنوبی این بقعه محرابی وجود داشته که در حال حاضر در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود. در دوره‌های بعد نیز، خانقاهی به این آرامگاه افزوده شد. بنا به گفته بومیان محلی، این بنا تا عهد صفویان شرایط مناسبی داشته که بر اثر حمله افغان‌ها رو به ویرانی رفته است.این بنا مناره بلند و زیبایی دارد که از آجر و کاشی ساخته شده و با ارتفاعی در حدود 37 متر، یکی از جاذبه‌های زیبای این مجموعه محسوب می‌شود. قدیمی‌ترین بخش‌ مسجد گنبدخانه‌ی آن است. طبق نوشته‌ی کتیبه‌ای که در این قسمت کشف شد می‌توان قدمت این بخش را به ۳۸۹  هجری قمری نسبت داد .در قسمت قاعده‌ی گنبد، کتیبه‌ای به‌صورت آجر نوشته برجسته، مربوط به دوره دیلمی (آل بویه) وجود دارد که بعدها در دوره‌ی صفویه روی کتیبه را با گچ پوشانده و کتیبه را به‌صورت گچبری تزئین کرده‌اند.و بدین ترتیب این گنبد قدیمی‌ترین گنبد این منطقه است.