کاربرد گچبری درایران کهن

گچ نخستین ماده چسباننده ساختمانی بعد از گل است که انسان بدان دست یافت وبا تغییر شکل هایی که به آن داده  شد بصورت ملاط و روکش و...دربناسازی توسط انسان استفاده گردید. بجای مانده از گچ مربوط به ۹۰۰۰ سال قبل می باشد که در آناتولی و سوریه کشف شده اند. همچنین می دانیم که ۵۰۰۰ سال قبل مصری ها سنگ گچ را در هوای آزاد در درون آتش می سوزاندند و سپس آنرا می کوبیدند و تبدیل به پودر می کردند و در نهایت این پودر را با آب ترکیب می کردند و دیواره های کاخ ها و معابد خود را با گچ می پوشاندند . برخی از نمونه های اولیه گچ در اهرام مصر کشف شده اند. علاوه براین یونانی ها از گچ بصورت خاص ( گچ  سلنیوم  که  شفاف  می باشد )  بعنوان پنجره معابدشان استفاده می کردند. رومی ها با استفاده از گچ از هزاران مجسمه یونانی کپی  برداری کرده اند.دراهرام ثلاثه مصر نیز که قدمت آنها به بیش از چهارهزارسال برمی گردد آثاراستفاده انسان از گچ دیده شده است.قدیمی ترین نشانه های کاربرد این مصالح نخست انسان درایران درآرمگور تپتی آهار ایلامی صورت گرفت.این بنا که درکاوش های باستان شناختی هفت تپه خوزستان بدست آمد بنایی است که اولین طاق ضربی با گچ و قوس دار رادرخود دیده است.لذا با توجه به دیرینه استفاده از این مصالح دردوره ایلامی مادها و هخامنشیان نیز قطعآ باید از این ماده استفاده کرده باشند که تا کنون اطلاعات محدودی دراین دوره ها از کاربرد گچ درمعماری سخن گفته شده است.شاخص ترین آن استفاده از گچبری برای پوشش ستون های چوبی تالارمعروف به خزانه داریوش در تخت جمشید می توان اشاره کرد.علاوه بر سطح کف سازی،قرنیز ها و سکوها،شالوده بنای کوروش درپاسارگاد نیز ملاط گچ استفاده شده است. درگزارش های باستان شناختی آقای اشمیت از تزئینات گچی منحنی شکل با طرح های چند رنگ نقاشی شده متعلق به تالار مرکزی تخت جمشید هم سخن گفته است.این موارد نشان می دهد که ایرانیان به قابلیت استحکام و دوام و انعطاف پذیری گچ و کاتربرد آن دربناهای مذهبی و غیر مذهبی آشنایی کامل داشته اند.ازکاخ شوش هم قطعاتی از گچ(بری) بدست آمده است  .در دوره های اشکانی و ساسانی استفاده از گچ رشد چشمگیری نمود.کاخ های نسا و نیز کوه خواجه درسیستان،ازمهمترین مکان های مربوط به دوره اشکانی هستند که استفاده از گچ بری قابلیت های خود را نشان داده است.جالب  است که بدانید درکوه خواجه از گچ برای پوشش دیوارهای خشتی استفاده شده است.یعنی آنچه اشکانیان از گچ بهره بردند درنخست برای پوشش دیوارهای خشتی بوده است.در آرایه های معماری دوره ساسانی رشد استفاده از گچ و گچبری سیر قابل توجهی داشت.ازدوره ساسانی به بعد نیز سیر تکامل و پیشرفت را طی کرد.با مطالعه استوک های گچی مکشوفه درنواحی مختلف ایران چنین برمی آید که درتزئین دیوار یا سایر قسمت های چشمگیر بناها ازآن استفاده می کرده اند.از گچبری های زیبای دوره ساسانی می توان به آثار کشف شده درمحوطه چال ترخان ری اشاره نمود.( از عصر ساسانیان تپه هایی چند که بقایای ساختمان های مهم آن عصر را در دل خود نهفته دارد باقی مانده و کم و بیش مورد کاوش و تفحص نیز قرار گرفته است . تپه چال ترخان در چند کیلومتری جنوب غربی ری قرار دارد که بقایای کاخ های ساسانی است . ضمن حفاری های انجام شده گچ بری ها و نقوش برجسته و ستون های سترگ به تزئینات گچ بری به دست آمده که نمونه های مهم تر آن ها در موزه ایران باستان زینت بخش غرفه عهد ساسانیان می باشد و در میان آن ها نقش بهرام و آزاده که بر شتر سوار هستند و در شکارگاه به صید آهوان مشغول بوده و بهرام سم و گوش آهویی را با پیکان به هم دوخته و آزاده چنگ می نوازد دیده می شود)قلعه یزدگرد درنزدیکی  سرپل ذهاب نیز از هنرگچبری استفاده شایانی شده است.آنچه در گچبری ساسانی به ویژه نقوش آنها قابل تامل است استفاده از نقوش تجریدی برگرفته از طبیعت و نیز نقوش برگرفته از آداب و آئین هایی است که درآن دوران رواج داشته است. تحول دیگر درهنرکاربرد گچبری ساخت پیکرک های گچی می باشد که برخی براین باورند که این شیوه استفاده از گچ درساخت پیکرک ها اقتباس از هنر یونانی است.بطورکی هنر گچ‌بری ساسانی ، معماری و تزیین بناها در این دوران را تحت تاثیر خود قرار داده است. در تزیینات گچبری ساسانی طرح های هندسی و گلسازی بیش از شکل های هندسی دیگر مورد توجه است. دیوارهای آجری بناها در دوره ساسانی معمولا با ضخامت زیاد گچ اندود می‌شده و از خصوصیات تزئین آنها نقش های برجسته بزرگی بود که گذشته از طرح‌های گل‌دار، شامل تصاویر حیوانی و انسانی نیز می‌شد. در دوره ساسانیان نمونه به‌کمال رسیده‌ای از آثار گچ‌بری در تیسفون و بیشاپور ارائه شده‌اند که موضوع آنها طرحهای گیاهی، ساقه و برگ مو و خوشه انگور است. کاخ‌های ساسانیان اغلب با سنگ و گچ ساخته می‌شد ولی آنها را با گچ‌بری‌های ماهرانه و عالی، موزاییک، نقاشی و ایجاد نقوش برجسته زینت می‌دادند. بی گمان گچبری و استفاده ازآن درایران به عنوان یکی از مواد اصلی وقابل استفاده درمعماری بی توقف درهمه دوره ها رواج داشته است.که ازمیان هزاران هزار اثر و ـآثارتاریخی می توان به دوره سلجوقی در مسجد علویان در همدان – در دوره ایلخانی به بقعه بایزید بسطامی در بسطام – در دوره تیموری به بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام – در دوره صفویه به کاخ عالی قاپو در اصفهان – در دوره زندیه به عمارت کلاه فرنگی در شیراز و در دوره قاجار به کاخ گلستان در تهران می توان اشاره نمود.